ZK‑KYC w DeFi po MiCA: anonimowa zgodność AML bez rezygnacji z decentralizacji (praktyczne wzorce, ryzyka, wdrożenia)

MiCA, FATF Travel Rule i rosnąca presja na zgodność sprawiają, że protokoły DeFi szukają sposobów na weryfikację użytkowników bez ujawniania ich danych. Czy zero-knowledge KYC (zk‑KYC) może pogodzić prywatność z regulacjami? Poniżej przedstawiamy unikalny, praktyczny przewodnik dla twórców protokołów, funduszy i społeczności.

Co to jest zk‑KYC i dlaczego teraz?

zk‑KYC to metoda, w której użytkownik dostarcza kryptograficzny dowód spełnienia warunku (np. pełnoletni, nieobjęty sankcjami, rezydent UE) bez ujawniania danych źródłowych (PESEL, paszport, adres). W kontekście DeFi oznacza to dostęp do puli/pożyczek/limitów wyłącznie dla uprawnionych przy zachowaniu pseudonimowości on-chain.

Trzy kluczowe składniki zk‑KYC

• Issuer (wydawca poświadczenia): bank/fintech/KYC‑provider, który potwierdza status użytkownika i wydaje Verifiable Credential (VC).
• Holder (posiadacz): użytkownik trzyma VC w portfelu (aplikacja mobilna lub rozszerzenie przeglądarki) i generuje dowód ZK spełnienia polityki.
• Verifier (weryfikator): smart‑kontrakt lub relayer, który weryfikuje proof i przyznaje dostęp do funkcji protokołu.

Architektury zk‑KYC: wzorce, które działają

1) VC + ZK Proof na łańcuchu (verifier on‑chain)

Użytkownik składa dowód ZK (np. z Circom/SnarkJS/Plonk) do kontraktu. Kontrakt sprawdza poprawność i unikalność (przez nullifier), nie poznając danych źródłowych.

• Zalety: pełna suwerenność użytkownika, minimalna ufność w front‑end.
• Wady: koszty gazu, potrzeba aktualizacji verifying key, mechanizmy revocation.

2) Verifiable Credentials z selektywną ujawnialnością (off‑chain verify + on‑chain flag)

Weryfikacja odbywa się off‑chain po stronie operatora (lub zdecentralizowanego relayera). Na łańcuch trafia jedynie skrót/attestation (np. ERC‑1155 SBT lub ERC‑735/780).

• Zalety: tanie w użyciu, szybkie wdrożenie.
• Wady: wyższe zaufanie do operatora, ryzyko cenzury/awarii.

3) Prywatne listy dostępu z nullifierami (Semaphore/MACI‑style)

Użytkownik dołącza do grupy uprawnionych, a nullifier zapobiega wielokrotnemu użyciu. Dobrze sprawdza się w głosowaniach DAO, airdropach i limitowanych pulach.

• Zalety: silna ochrona prywatności, brak ujawniania identyfikatorów.
• Wady: złożoność operacyjna, utrzymanie Merkle tree, proces odwołań.

Porównanie podejść do zgodności w DeFi

Podejście	Prywatność	Zgodność (AML/CFT)	Koszt operacyjny	Vendor lock‑in	Przykłady/Stack
Whitelist SBT (token nieprzenoszalny)	Niska (adres widoczny)	Średnia (brak selektywnej ujawnialności)	Niski	Wysoki (zależność od wystawcy)	ERC‑5192, ERC‑1238
VC + ZK Proof (on‑chain verifier)	Wysoka (brak PII on‑chain)	Wysoka (polityki w obwodach ZK)	Średni (gaz + utrzymanie kluczy)	Niski	Polygon ID, Iden3, Semaphore
Off‑chain verify + attestation	Średnia	Wysoka (łatwa integracja z KYC providerem)	Niski/Średni	Średni	Verite (W3C VC), EAS (Ethereum Attestation Service)

Warstwa techniczna: z czego to zbudować?

• Tożsamość i poświadczenia: W3C Verifiable Credentials, BBS+ (podpisy z selektywną ujawnialnością), AnonCreds.
• Dowody ZK: Groth16/PLONK (Circom, SnarkJS), Halo2, RISC‑Zero (ZK‑VM do złożonych polityk).
• Grypy i nullifiery: Semaphore dla prywatnych członkostw i sygnałów.
• Attestacje on‑chain: Ethereum Attestation Service (EAS), ERC‑780/735.
• Warstwy prywatności EVM: Oasis Sapphire (confidential EVM), alternatywnie L2 z natywnymi prekompilacjami ZK.

Bezpieczeństwo i ryzyka (to, o czym rzadko się pisze)

• Korelacja metadanych: nawet przy ZK nadal grożą fingerprinty przeglądarki, reuse adresu i analiza czasowa. Używaj session keys (ERC‑4337), fresh addresses i relayery.
• Replay/Front‑running proofów: dowód powinien zawierać context hash (adres kontraktu, chainId, deadline), aby uniemożliwić ponowne użycie.
• Unieważnianie poświadczeń: potrzebny jest revocation registry (on‑ lub off‑chain) z privacy‑preserving checks.
• Issuer risk: bankructwo lub cenzura wystawcy. Rozważ multi‑issuer, threshold attestations i eksport VC do innego portfela.
• Shadow markets na VC: przeciwdziałaj dzieleniu poświadczeń przez binding do klucza (holder binding) i nullifiery per‑użytkownik.

Mini‑case: DEX z pulami zk‑KYC tylko dla UE

• Cel: uruchomić pule z wyższymi limitami depozytów dostępne wyłącznie dla verified EU residents, non‑sanctioned, 18+.
• Architektura:
  • Wystawcy VC: dwóch providerów KYC (redukcja ryzyka), schemat W3C VC + BBS+.
  • Dowody: PLONK, kontrakt weryfikujący na L2 (optymalizacja gazu).
  • Nullifier: 1 per adres + per zakres czasu (np. 30 dni), aby obsłużyć re‑checki.
  • Revocation: on‑chain EAS schema, sprawdzana w obwodzie ZK przez Merkle root.
• Wynik (pilotaż 90 dni):
  • Średni koszt dowodu: 0,19 USD (off‑chain), koszt weryfikacji: 35–60k gas na L2.
  • Konwersja KYC→depozyt: 74%, spadek porzuceń vs. tradycyjny KYC: –41%.
  • Brak incydentów PII, 2 udane unieważnienia poświadczeń (szybki off‑boarding).

DIY dla deweloperów: PoC zk‑KYC w 7 krokach (Polygon ID + EAS)

Pro / Contra dla protokołów DeFi

Aspekt	Pro	Contra
Prywatność	Brak PII on‑chain, selektywna ujawnialność	Ryzyko korelacji metadanych, błędy implementacji
Zgodność	Polityki AML/KYC egzekwowane kryptograficznie	Niepewność interpretacji prawa w części jurysdykcji
UX	Szybsze niż KYC tradycyjne, re‑use poświadczeń	Pierwsza weryfikacja wymaga aplikacji/uczenia
Koszty	Dowody off‑chain są tanie i skalowalne	Utrzymanie kluczy, obwodów i list unieważnień

Regulacje & Prawo: gdzie pasuje zk‑KYC

• MiCA (UE): projekty o cechach crypto‑asset service provider mogą wymagać kontroli dostępu. zk‑KYC umożliwia polityki bez PII w łańcuchu.
• FATF Travel Rule: przy transferach VASP↔VASP dane mogą być wymieniane off‑chain, a on‑chain służyć jedynie jako dowód spełnienia warunku.
• Jurysdykcje wysokiego ryzyka: konfiguruj polityki warunkowe (np. wykluczenia OFAC) w obwodzie ZK + revocation.
• Uwaga prawna: niniejszy materiał ma charakter edukacyjny; skonsultuj lokalnego doradcę przed wdrożeniem.

KPI wdrożenia zk‑KYC (mierzalne cele)

Metryka	Cel	Jak mierzyć
Konwersja KYC → depozyt	> 70%	Eventy on‑chain po weryfikacji vs. rozpoczęte procesy VC
Średni czas wejścia	< 90 s	Od skanu QR do emitowanej attestacji
Incydenty PII	0	Audyt logów, testy wycieków
Koszt weryfikacji	< 0,10 USD/tx (L2)	Gaz + operacje verif
Udział multi‑issuer	≥ 2 wystawców	Procent VC akceptowanych per issuer

Najczęstsze pytania (FAQ)

• Czy regulator zaakceptuje ZK bez PII on‑chain? Coraz częściej tak, o ile istnieje dowód kontroli i możliwość audytu off‑chain przez uprawnione podmioty.
• Co z użytkownikami bez smartfona? Rozważ desktop wallet z obsługą VC lub session keys podpisywane przez HSM giełdy/kantoru.
• Jak rozwiązać cross‑chain? Trzymaj proof context z chainId i publikuj attestacje możliwe do bridgowania (np. EAS + CCIP).
• Czy mogę łączyć zk‑KYC z airdropem? Tak, przez nullifier per użytkownik, unikając multi‑claimów bez deanonymizacji.

Horyzont: EIP‑7702, ERC‑4337 i intencje

• EIP‑7702: tymczasowe nadanie możliwości smart‑kontraktu dla EOA może ułatwić sesyjne polityki KYC bez permanentnych zmian w portfelu.
• ERC‑4337 (AA): session keys i polityki podpisu pozwolą ograniczyć dowody do wybranych działań (np. tylko depozyt do puli).
• Privacy Pools: dowody „czystego pochodzenia” środków bez ujawniania pełnej historii – potencjalny standard dla risk‑based compliance.

Checklist wdrożeniowy (dla PM/CTO)

• Zdefiniuj polityki (progi, regiony, sankcje) i ich TTL.
• Wybierz dwóch niezależnych issuerów VC.
• Zapewnij revocation registry + procedury odwołań.
• Dodaj context binding i nullifier do obwodu.
• Przeprowadź audyt obwodów i kontraktów (security + compliance).
• Przygotuj fallback: off‑chain attestation na wypadek awarii ZK.

Wnioski i następne kroki

zk‑KYC pozwala otworzyć DeFi na kapitał instytucjonalny i jurysdykcje regulowane bez porzucania prywatności. Zaczynaj od małej puli pilotażowej, mierz KPI i iteruj polityki. Gdy rynek dojrzewa do MiCA, projekty, które opanują anonimową zgodność, zyskają przewagę.

CTA: Chcesz otrzymać repo z przykładowym obwodem i kontraktem verifier? Dołącz do naszego newslettera i napisz „zk‑KYC PoC” – wyślemy zestaw startowy.